پیشگفتار از ریاست محترم انستیتو روان پزشکی تهران
جناب آقای دکتر جعفر بولهری
آنچه در این مجلد در پیش روی عزیزان خواننده و مشتاقان روان شناسی دینی
“religious psychology” قرار گرفته است، تلاش بی وقفه و بیش از 30 ساله ای از استاد بزرگوارم، از پیر بزرگ روان شناسی اسلامی”Islamic psychology” در ایران و جهان، و از تلاشگر مؤمن و خستگی ناپذیری است که گویی در زندگی خود رسالتی و ماموریتی بزرگتر از تدوین و ابلاغ روان شناسی از دیدگاه اسلامی”psychology with Islamic approach” نداشته است؛ و اینک که آخرین ویرایش کتاب به چاپ می رسد، نگران این رسالت سنگین است که چرا به تمام و کمال ، ابلاغ نشده و در کمین نشسته است تا از من، دانش آموخته و شاگرد دیروزش- و از شما شاگرد و خواننده امروزش “گوشه چشمی و نقدی” دریافت کند، سپس آن را در دو حوزه بزرگ و پویای “علم و ایمانی” که در وجودش لبریز است بیازماید و آنگاه با ویراست جدیدی تشنگان روان شناسی دینی را- از درمانگران و پژوهشگران گرفته تا بیماران و درمانجویان- لب تر کند و لذت بهره گیری از دین، ایمان و معنویت را بچشاند.
داستان بهره گیری از دین در روان شناسی و درمانگری، تاریخی به قدمت تاریخ بشریت دارد. زندگی انسان از ابتدا- چه در روند اسطوره ای و قرآنی آن، و چه در روند تاریخ طبیعی و مادی، آمیخته با درد و رنج بوده است. انسان به استناد شواهد علمی بسیار، از ابتدا در برخورد با مشکل، درد، رنج، بیماری- چه جسمی و چه روانی- به جز بهره گیری از روشهای مادی، از باورها، آموزه های دینی و تجارب معنوی
“spiritual experiences” خود، بهره می گرفته است. درمانگری های دینی و معنوی “religious & spiritual healers” تا پیش از رنسانس، از مدلهای سنتی گرفته تا روش های روحانی”traditional & pastoral healing/therapy” و وابسته به مراکز و افراد معتمد ادیان الهی، مورد استفاده بوده اند. پس از رنسانس، سالهای زیادی به طول انجامید تا روشهای علمی در درمان، کاستی های خود را در روشهای فیزیکی- دارویی”physical & drug therapy” سپس روشهای روانشناختی”psychological therapy” و آنگاه در چند دهه گذشته در روشهای جامعه محور”community therapy” نشان دهند و روز به روز شیوع و بار بیماریها و معلولیتها رو به فزونی گذاشت. جامعه علمی در چند دهه اخیر که روز به روز وضع سلامت جسمی و روانی بشر بدتر می شود، به دنبال معجزه هایی در بهداشت و درمانگری است. گر چه امروز در حالی که امیدی به اعجاز روان شناسان و جامعه شناسان در بهبودی این وضع نمی رود، و این که آن ها بتوانند با رویکرد روان شناختی و جامعه شناختی
“psycho-social approach” به سلامت بشر بهبودی ببخشند، همه نگاهها و امید ها به سوی آزمایشگاههای دارویی، سلولی و ژنتیک است که با تحولی علمی و مادی”scientific & materialistic” به چنین اهدافی دستیابند؛ پیشگامان
پژوهشهای “علم و دین”، “روان شناسی دینی”،و “روان شناسی دین”:
psychology of religion”” به ویژه آنان که با رویکردی اسلامی به این تحولات
می نگرند، و استادمان، دکتر سید ابوالقاسم حسینی منتظر طلوع خورشید سلامت و سلامت روان و درمانگری و مشاوره با رویکرد اسلامی
“Islamic counseling & psychotherapy” می باشند. هدف آن ها این است که بااستفاده از همه امکانات موجود، با بارور کردن فطرت انسان و توجه دادن او به ابدیت، نه تنها سلامت را در ابعاد زیستی، روانی و اجتماعی، برای تمام انسان ها تامین کنند، بلکه با تمسک به دین الهی، امکان دست یابی به سلامت معنوی، که زیر بنای دست یابی به سلامت ابدی میباشد، قابل دسترسی کنند.
این کتاب، چکیده چنین تلاشی است که نه تنها از بعد بیولژی- ژنتیک یا روانی-اجتماعی، بلکه با استفاده از بعد “دینی- معنوی” به ویژه با رویکرد و شواهد اسلامی و “کل نگر”:
“holistic approach” به تحلیل و توصیف وجود، حیات، بیولژی، اهداف زندگی و سلامت و بیماری میپردازد و امید دارد با راه مستقیم دینی- معنوی که بسیار کوتاه، سریع و ایمن خواهدبود، به سلامت روان و سلامت معنوی”spiritual well being” دست یابد.
گرچه این ایده، بسیار بزرگ، بلند پروازانه، ایده آل و به ظاهر غیر علمی و دست نایافتنی است، و همچنان که در متن کتاب دیده میشود، گاه به توصیفی ساده نگری از تلفیق علم ودین شباهت پیدا میکند- چنانکه در جاهایی از کتاب دیده میشود- اما این اتفاق در مراکز پژوهشی دنیا، در بیمارستان های آموزشی، و در وجود آدم ها اعم از سالم و بیمار ، لحظه به لحظه اتفاق می افتد. این حرکت بزرگ شروع شده است و به نظر می رسد در ایران و در جهان استاد دکترسید ابوالقاسم حسینی شروع کننده و پیش برنده تمام یا حد اقل بخش مبانی نظری آن است.
اینک که با این چند کلام، احساس واقعی خود را نسبت به استاد و کتاب و این طلوع معنویت در حوزه روان شناسی و بهداشت روان، بیان کردم، جای دارد که چند نقد و توصیه هم برروش شناسی کتاب، و این گونه مطالعات و چگونگی بهره گیری از آن بیاورم.
1- تدوین و ارایه مباحث کتاب به گونه ای است که اگر خواننده نگاهی مثبت به دین و معنویت، که شاید بتوان نام ایمان را به آن داد، و اثرات انکار ناپذیر آن بر روان شناسی و بهداشت روان انسان نداشته باشد- بهره زیادی از کتاب نخواهدبرد. به دانشجویان توصیه دارم که هنگام مطالعه کتاب، به این احساس درونی خود توجه کنند و نگذارند با سوگیری منفی– عاطفی خود، در فراگیری آموزه ها مشکل پیدا کنند.
خوشبختانه تفکر سیستمی که استاد در این کتاب بر آن تاکید دارد، راه دست یابی به اهداف کاربردی را نیز تسهیل میکند. همچنین لحظه به لحظه سعی شده است که “اصل علت و معلول” : “cause & effect principle” و پیگیری آن ، تا دست یابی به علت واقعی فعل و انفعالات زیستی و روانی مورد تاکید قرارگیرد. این برداشت، نقش این علم ارزشمند را در علوم زیستی، پزشکی، روان پزشکی و روان شناسی ، قابل لمس
می نماید و به عنوآن راهکار مناسبی در تمام فعالیت های علمی و زندگی روزمره می تواند الهام بخش باشد .
2- یافته ها کمتر با روش های مطالعات مبتنی بر شواهد در پزشکی و روان شناسی و نیز از منابع روز و مقالات کلاسیک تنظیم شده اند، بلکه بیشتر با روش تحلیلی، نظریه پردازی و استدلال آمده اند.
جبران این کاستی، تامل و تحمل اساتید و دانشجویان بر مباحث کتاب را می طلبد. تامل و توجه به “ارزشهای دینی- معنوی”: ” religious & spiritual values”که در کتاب آمده است، خلوص نیت و راستگویی استاد، اخلاق ایشان، و اتصال به مبانی وحی، الوهیت و معصومیت، همان چیزی است که جهان امروز از آن خالی است و تشنه و نیازمند آن است؛ و علم قرن بیست و یکم و پژوهشگران حوزه روان شناسی و دین، نام مقدس و با ارزش “معنویت” را به این ویژگی داده اند.
3- محتوای کتاب، همانند دیگر واحدهای درسی علوم پایه پزشکی در مباحثی نظری و پایه به رشته تحریر درآمده است وکمتر اثری بر مشکلات و دغدغه های امروزی دانشجویان و نسل جوان دارد. این که با چه روشی اینگونه مباحث نظری در سلامت روان و رفتار دانشجو، دغدغه های امروزی او و در بهرهگیری جهت درمان مراجعان ، مورد استفاده قرارگیرند، نیاز به نگاهی کاربردی تر توسط علاقمندان و پژوهش های بالینی و میدانی دارد که آن هم بحمدالله شروع شده است، ولی به آهستگی پیش می رود.
4- به خوانندگان کتاب توصیه می شود برای بهره گیری بیشتر از کتاب، با جستجوی مقالات و کتاب هایی با کلیدواژه های لاتین که در این پیش گفتار آمده اند، در پایگاه های اطلاع رسانی پزشکی، روان پزشکی و روان شناسی به دانش خود بیافزایند.
دکتر جعفر بولهری
22 خرداد ماه 1388
فصل اول
زیر بناهای روانشناسی اسلامی