دكتر سيد ابوالقاسم حسيني استاد روان پزشكي دانشگاه علوم پزشكي مشهد
اشاره
در ساختار شخصيتي انسان دو فرآيند متفاوت و متضاد، فعاليت مي‌كنند كه هر دو ذاتي و غيراكتسابي مي‌باشند. فطرت داراي هدفهاي كمال گرايانه است، درصورتي كه شهوت نماينده انگيزه‌هاي غريزي مي‌باشد. تقويت يكي از دو جريان، موجب غلبه و حاكميت آن بر جريان ديگر مي‌گردد. بنابر آموزش‌هاي اسلامي براي دست يابي به حاكميت شخصيت، مادام العمر جنگي تمام عيار بين اين دو عامل وجود دارد، كه بنابه تعبير پيامبر اسلام(ص)، جهاد اكبر ناميده مي‌شود.
حالت ايده آل شخصيت در انسان برخوردار از خود كنترلي (متقي) جلب توجه مي‌كند، كه جريان شهوت تحت نفوذ و كنترل عقل فطري قرار مي‌گيرد. خداوند متعال انجام روزه را وسيله‌اي براي دست يابي انسان به خود كنترلي معرفي مي‌كند.
علي (ع) خودكنترلي (تقوي) را عامل اصلي دست يابي انسان به مدارج بالاي اخلاق مي داند. اگر انسان موفق شود در ضمن گرفتن روزه به پديده تقوا (خودكنترلي) دست يابد، سعادت دنيوي و اخروي خود را بيمه نموده است.
به منظور بررسي ابعاد روان شناختي روزه لازم است، ساختار شخصيتي انسان از ديدگاه روان شناسي اسلامي، به طور اجمالي بررسي گردد. دو فرآيند متفاوت و متضاد رواني، به نام‌هاي “فطرت” و “شهوت”، در انسان فعاليت مي‌كنند كه هر دو ذاتي و غيراكتسابي هستند. جريان رواني فطرت، داراي هدفهاي كمال گرايانه است. درصورتي كه جريان شهوت، نماينده انگيزه‌هاي غريزي مي‌باشد. هر دو جريان، داراي انرژي اختصاصي مي‌باشند و جمع جبري نيروي آن ها، اراده آزاد انسان را شكل مي‌دهد. همين اراده است كه موجب مي‌شود، يكي از دو جريان، تضعيف يا تقويت شود. تقويت يكي از دو جريان، موجب غلبه و حاكميت آن بر جريان ديگر مي‌گردد.
سازمان شخصيتي فرد بر حسب اين كه كدام يك از جريان‌هاي فوق، غالب و كدام يك مغلوب گردند، شكل مي‌گيرد. بنابر آموزش‌هاي اسلامي براي دست يابي به حاكميت شخصيت و غلبه بر جريان ديگر، مادام العمر جنگي تمام عيار، بين اين دو عامل وجود دارد كه به تعبير پيامبر اسلام(ص) جنگ عقل فطري با شهوت، به نام جهاد اكبر ناميده مي‌شود.
علي عليه السلام ضمن تاكيد بر اين كه سازمان شخصيتي انسان از دو جزء تركيبي مذكور ساخته شده است، معتقد است اگر انسان بتواند عقل فطري (فطرت) خود را بر شهوت حاكميت بخشد، از فرشتگان برتر است. ولي اگر شهوت غلبه نمايد و حاكميت پيدا كند، انسان از حيوان پست‌تر مي‌شود و انسان در اين حال، در بعد حيواني خود تثبيت مي‌گردد. شهوت كنترل نشده و حاكم بر عقل فطري، همان هواي نفس مي‌باشد. در اين حال، شهوت و هواي نفس دو لغت مترادف مي‌باشند. علي(ع) جريان شهوت كنترل نشده يا هواي نفس را يك جريان متضاد با عقل فطري (فطرت) معرفي مي‌كند و پيامبر اسلام(ص) اعلام مي‌فرمايد كه كشمكشي دايمي بين دو جريان عقل فطري (فطرت) و شهوت برقرار است. او اين كشمكش را يك جنگ حقيقي تعبير مي‌نمايد و مي‌افزايد كه جنگ بين اين دو، حتي از جنگ بين دو گروه دشمن نيز شديدتر است.
حالت ايده آل شخصيت در انسان برخوردار از خود كنترلي (متقي)، جلب توجه مي‌كند كه جريان شهوت تحت نفوذ و كنترل جريان فطرت قرار مي‌گيرد و به وسيله عقل تجربي با دنياي خارج ارتباط برقرار مي‌كند.
هدف و مسير زندگي در انسان زير حاكميت فطرت با هدف و مسير زندگي در انسان زير حاكميت شهوت، متفاوت مي‌باشند. هدف فردي كه فطرت بر او حاكميت دارد، دستيابي به رشد و قرب خداوند تا بي نهايت مي‌باشد. مسير حركت اين انسان براي دست يابي به هدف مذكور، “انجام تكليف در برابر خداوند، يا حركت در دايره يا سيستم توحيدي” مي‌باشد.
نكته مهم اين واقعيت است، كه تنها راه براي دست يابي به رشد، محاط كردن تمام سيستمهاي اساسي زندگي انسان در داخل نظام توحيدي است.
حالت غيرقابل قبول و انحرافي شخصيت انسان، هنگامي به وجود مي‌آيد كه جريان شهوت در اثر عوامل مختلف، عقل فطري (فطرت) را ضعيف گرداند و در نتيجه، بر آن غلبه يابد. در اين حال شخصيت فاقد خودكنترلي به وجود مي‌آيد.
هدف نهايي روزه
در آيه 183 سوره بقره چنين آورده است: “اي افرادي كه ايمان آورده ايد! روزه بر شما نوشته شده، همان گونه كه بر كساني كه قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهيزكار شويد”.
امام خميني(ره) مفهوم “تقوا” را با معناي “كنترل” مطرح مي‌ساخت. با اين برداشت معناي آيه به صورت زير خواهد بود:
“اي افرادي كه ايمان آورده ايد! روزه بر شما نوشته شده، همان گونه كه بر كساني كه قبل از شما بودند نوشته شد، تا كنترل شويد”.
حال بايد ديد كه چه چيزي بايد كنترل شود؟ با بررسي ساختار شخصيت از ديدگاه روان شناسي اسلامي، جواب سوال فوق به راحتي داده مي‌شود. بديهي است منظور، كنترل شهوت توسط فطرت (عقل فطري) مي‌باشد.
علامه طباطبايي(ره) در تعريف “صيام” و “صوم” مي‌گويد “صيام” و “صوم” هر دو به اصطلاح مصدر هستند و معناي آن‌ها “خودداري كردن از كاري” مي‌باشد؛ مانند خوردن، آشاميدن، نزديكي كردن، سخن گفتن، راه رفتن و غيره و بعضي نوعي خاص از خوردن دانسته اند، و با مفهوم خودداري كردن از چيزهايي كه نفس به آن‌ها ميل دارد، به كار برده‌اند و در شروع به واسطه كثرت استعمال، يك معناي خاص دارد، كه خودداري كردن از امور معين از طلوع فجر تا مغرب مي‌باشد.
روزه با مفهوم “صبر” نيز به كار رفته است. در آموزش‌هاي متعددي كه از پيشوايان اسلام رسيده است، روزه با مفهوم صبر به كار رفته است. امام صادق(ع) مي‌فرمايد: صبر همان روزه داشتن است. همچنين امام صادق(ع) در تفسير آيه 45 سوره بقره كه مي‌فرمايد: “به وسيله صبر و نماز ياري جوييد”، مي‌فرمايد: “از صبر، روزه را قصد كرده است”، و اضافه مي‌كند: “هرگاه بليه و شدتي به شما وارد شد، روزه بگيريد؛ زيرا خداوند مي‌فرمايد “از صبر كمك گيريد و منظور از “صبر” روزه است”.
علامه طباطبايي(ره) در تفسير آيه فوق مي‌گويد: خداوند نيازي به عبادت بندگان خود ندارد، و عبادات هر اثري داشته باشند، تنها متوجه بنده خواهد بود و اين واقعيت در مورد گناهان نيز صادق است. خداوند در آيه 11 سوره اسراء مي‌فرمايد: “اگر نيكي كنيد، به خودتان نيكي مي‌كنيد؛ و اگر بدي كنيد باز هم به خود مي‌كنيد.”
علامه(ره) اضافه مي‌كند كه علت تشريع روزه براي اين است كه شما پرهيزگار (كنترل) شويد، و چنين ادامه مي‌دهد: “و اما اين كه از روزه مي‌توان به دست يابي تقوي اميد داشت، جاي شك نيست؛ زيرا هر انساني اين مطلب را از فطرت خود در مي‌يابد، كه اگر كسي بخواهد با عالم طهارت و قدس ارتباط پيدا كند و به مرتبه كمال و روحانيت برسد، اول چيزي كه بر او لازم است، اين است كه از بي بند و باري و شهوتراني بپرهيزد و جلوي نفس سركش را بگيرد و نگذارد در زمين طبع و طبيعت، افسار گسيخته به هر سو كه مي‌خواهد برود و در هر جا كه مي‌خواهد بماند. طبعاً لازم است از هر چيزي كه او را از خدا باز مي‌دارد، دوري گزيند. اين تقوا از راه خودداري از شهوات و دوري از هواهاي نفساني دست مي‌دهد، و آنچه با حال مردم مناسب است، اين است كه در امور مورد نياز همگان مانند خوردن و آشاميدن و تمايل جنسي از شهوتهاي مشروع هم خودداري كند، تا به وسيله اين تمرين، اراده آن‌ها تقويت شود و بتوانند از شهوتهاي نامشروع نيز خودداري نمايند و به سوي پروردگار تقرب بجويند؛ زيرا كسي كه در امور مشروع و مباح دعوت خدا را اجابت كرد، در امور غير مشروع و حرام بهتر اطاعت و فرمانبرداري مي‌كند.
تعميم آثار روزه
مفهوم “تعميم” در مكاتب مختلف روان شناسي مطرح است. به عنوان مثال، در مكتب پاولف، اين اصطلاح به فرآيندي اطلاق مي‌گردد كه به وسيله آن يك واكنش شرطي از محركي به محرك ديگر انتقال يابد. تعميم در توجيه يادگيري عالي مورد استفاده قرار گرفته است، زيرا شخص را به يادگيري شباهت‌ها توانا مي‌سازد.
“تعميم معنايي” نوعي تعميم محرك كه در آن فرآيند تعميم از طريق خواص معنايي محرك عمل مي‌كند. در مورد روزه در شرايط ايده آل بايد مكانيسم “تعميم” مشاهده گردد. در مورد روزه بنابر موازين فقهي لازم است انسان از خوردن، آشاميدن، ارتباط جنسي، و بعضي از جنبه‌هايي از اين قبيل خودداري كند.
پيامبر اسلام(ص) در دستورالعملي به يكي از مسلمانان به نام جابر مي‌فرمايد: “اي جابر! اين ماه رمضان است، كسي كه روزش را روزه بدارد و مقداري از شب را به پا ايستد و در شكم و فرج خويش عفت ورزد، و زبانش را نگهدارد، به همان ترتيب كه از ماه رمضان خارج مي‌شود، از گناهان خويش نيز خارج مي‌گردد”.
جابر مي‌گويد: “چه حديث زيبايي است”. و پيامبر(ص) اضافه مي‌كند: “وچه قدر شرطهاي آن سخت است” (5، ج 7، ص 116).
امام صادق (ع): “هر گاه روزه گرفتي، گوش و چشم و مو و پوست و چند جنبه ديگر را نيز شمرد كه بايد روزه باشند؛و روزي كه روزه مي داري مانند هنگامي روزه نيستي نباشد”
امام صادق(ع): “روزه فقط از خوردن و آشاميدن نيست و لازم است انسان زبان خود را از لغو باطل در ماه رمضان و غير آن حفظ كند. امام باقر(ع): “دروغ گفتن روزه روزه‌دار را باطل مي‌كند، و همين‌طور نگاه كردن بعد از نگاه كردن (به نامحرم) و ظلم به مقدار كم يا زياد”.
روزه كلامي
همچنان كه ذكر شد، مفهوم كلي “صوم”، “كنترل و خودداري” است. در قرآن مجيد در آيه 26 سوره مريم، در ضمن مكالمات حضرت مريم(ع) با بني اسراييل، “روزه كلامي” مطرح شده است و چنين مي‌بينيم: “اگر از آدميان كسي را ديدي بگو: من براي خدا روزه (كلام) نذر كرده‌ام و امروز با بشري سخن نگويم”.
علامه طباطبايي(ره) در تفسير آيه فوق، به روزه كلامي اشاره مي‌كند و منظور از اين نوع روزه “روزه سكوت” مي‌داند كه با جمله “امروز با بشري سخن نگويم” به خوبي تعريف شده است. استاد معتقد است كه اين قسم روزه در آن زمان مرسوم بوده است و عيسي(ع) به دستور خداوند مي‌گويد: “از مادر خود مي‌خواهم كه رسماً نيت روزه نمايد و آن را براي خدا برخود نذر كند، تا دروغ و برخلاف واقع، سخني نگفته باشد”. علامه اضافه مي‌كند كه در ضمن روزه كلامي نبايد تكلم انجام شود و ارتباط به صورت رمزي انجام مي‌پذيرد. اين محقق برداشت فوق را از حديث زير كه توسط امام صادق(ع) ارايه شده است، استفاده مي‌كند:
“روزه تنها از خوردن و آشاميدن نيست، آن گاه فرمود: مريم گفت: “من براي خداوند روزه نذر كرده ام”، و مقصودش از روزه روزه سكوت بود؛ پس شما نيز هنگامي كه روزه مي‌گيريد، مواظب زبان خود باشيد، و چشم خويش بر بنديد، و نزاع مكنيد، و به يكديگر حسد مورزيد”
نقش تقوا (خودكنترلي) در رشد انسان
علي(ع) مي‌فرمايد: “تقوا رئيس اخلاق است” يعني تقوا زيربناي اخلاق مي‌باشد. دست يابي به موازين اخلاقي، تنها از طريق ارتقا به درجه تقوا امكان پذير است. در جاي ديگر علي(ع) مي‌فرمايد: “هر مومني لجام دارد”. منظور از داشتن لجام، به طور دقيق كنترل داشتن بر شهوت است. مسيح(ع) بر لزوم داشتن كنترل تاكيد مي‌كند و چنين مي‌بينيم: “جسدت را مانند اسبي كه در آسودگي ويژه‌اي زندگي مي‌كند نگهدار! زيرا اسب را غذا به اندازه و كيل، ولي كار را بي نهايت مي‌دهند؛ و لگام را بر دهان او مي‌گذارند، تا طبق اراده و خواست تو برود؛ و او را مي‌بندند تا كسي را نيازارد؛ هرگاه نافرماني كند او را مي‌زنند. پس‌اي برنابا تو هم اين چنين كن تا هميشه با خدا به سر بري. كلام من نبايد به هيچ وجه تو را خشمگين كند! زيرا داود پيمبر خود اين كار را كرده، آن طور كه خودش اعتراف نموده مي‌گويد: “من مانند اسبي در خدمت تو هستم و هميشه با تو مي‌باشم”.
امام صادق(ع)، در بحثي پيرامون لشگريان عقل و جهاد، 75 مورد رفتار نيك را بيان مي‌كنند كه در نتيجه حاكميت عقل بر شهوت (تقوا)، به وجود مي‌آيند.
در حقيقت ارتقا به درجه تقوا، زمينه پالايش همه جانبه را براي انسان فراهم مي‌آورد، و به همين علت امام سجاد(ع) ماه رمضان را “شهر التمحيص: ماه پالايش” و “شهر الطهور” ماه پاكي” مي‌نامد. لغت “تمحيص” در علم شيمي براي خالص كردن فلزات، از ناخالصي‌هاي موجود به كار مي‌رود. به اين منظور الزاماً اين مواد را بايد حرارت داد، تا به نقطه ذوب برسند.
نكته مهم در تمام اين موارد اين است، كه به منظور دستيابي به درجه خلوص، تحمل حرارت ضروري است؛ و در غير اين صورت، فلزات فوق، به صورتي كه از معدن استخراج مي‌شوند قابل استفاده نيستند. در مورد انسان‌ها نيز براي رسيدن به درجه‌اي از “خلوص”، كه شايستگي قرب خداوند، و اولياي او را داشته باشند، لازم است مشكلات تمحيص و تطهير را بپذيرند. به عنوان مثال انجام روزه از عوامل دست يابي به پالايش ذكر شده است. تحمل مشكلات ناشي از بيماري نيز از عواملي مي‌باشد، كه توسط امام سجاد(ع) در ايجاد مكانيسم تمحيص، موثر شناخته شده است. امام سجاد هم روزه و هم تحمل مشكلات ناشي از بيماري، را به عنوان يك نعمت، مطرح مي‌نمايد، كه زمينه رشد انسان را تا بي نهايت فراهم مي‌كنند؛ و چنانچه با اين ديد به رويدادها نگاه شود، مشكلات ناشي از آن‌ها به مقدار زيادي قابل تحمل مي‌گردند. با مرور مطالبي كه به صورت خلاصه ذكر گرديدند، مي‌توان به اين نتيجه رسيد، كه اگر انسان موفق شود در ضمن گرفتن روزه، به پديده تقوا (خودكنترلي) دست يابد، سعادت دنيوي و اخروي خود را بيمه نموده است. از خداوند متعال عاجزانه مسئلت مي‌كنيم كه همه ما را در اين زمينه توفيق عنايت كند و بتوانيم نتايج حاصل از آن را تا پايان عمر حفظ كنيم، آمين.
سوتيترها:
* تنها راه براي دست يابي به رشد، محاط كردن تمام سيستمهاي اساسي زندگي انسان در داخل نظام توحيدي است
* اگر انسان موفق شود در ضمن گرفتن روزه، به پديده تقوا (خود كنترلي) دست يابد، سعادت دنيوي و اخروي خود را بيمه نموده است
دكتر سيد ابوالقاسم حسيني استاد روان پزشكي دانشگاه علوم پزشكي مشهد
منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، 15 شهریور ماه 1389