دكتر سيد ابوالقاسم حسيني
استاد روان پزشكي
دانشگاه علوم پزشكي مشهد
مكتب روان شناسي اسلامي به وجود يك عامل غير شيميايي در انسان اعتقاد دارد كه اينجانب آن ر ا به نام “عامل حيات” مطرح مي كنم.
متخصصان علوم زیستی ادعا می کنند که از اصل علت و معلول
(Cause and effect principle) پیروی می نمایند ولی عملا مشاهده می شود که این اصل را تا رسیدن به علت العلل یا عامل اصلی به وجود آمدن فعل و انفعال های زیستی، دنبال نمی کنند. برهمین اساس سؤال های بسیاری در این علوم بی پاسخ می مانند و یا پاسخ های غیر قابل قبول دریافت می کنند.
زیست شناسان معتقدند همه اجسام مرکب، از تعدادی عنصر تشکیل شده اند. بدن موجود زنده هم از اجتماع تعدادی عنصر شیمیایی ساخته شده است و زنده بودن جانداران به عنصر یا عناصری خاص که کره زمین فاقد آن ها باشد وابسته نیست.
اگر ذهن خود را از برداشت های جزمی خالی کنیم، منصفانه بیاندیشیم و مکانیسم های پیچیده ای را که در هر لحظه در میلیاردها میلیارد سلول که در صدها هزار تیره موجود زنده انجام می شوند، در نظر گیریم به این نتیجه می رسیم که فعل و انفعال های حیاتی نمی توانند با تفسیرهای صرفا فیزیکی و شیمیایی توجیه شوند و لزوم اعتقاد به وجود عاملی غیر مادی به عنوان علت اصلی به وجود آمدن این فعل و انفعال ها احساس می شود
پس از بررسی اجمالی واقعیت های زیست شناسی، براساس پی گیری قانون علیت، می توانیم مشخصه های شناخته شده عامل حیات را به صورت زیر تعریف کنیم:
“عامل حیات نیرویی است که هماهنگی، نظارت و اجرای کلیه فعل و انفعال های حیاتی، رفتاری و ارتباطی موجودهای زنده را بر عهده دارد و دارای مشخصه های زیر است”:
- عناصر شیمیایی به تنهایی قادر به انجام دادن و هم آهنگی فعل و انفعال-های حیاتی نیستند و عامل حیات الزاما ماهیتی غیر مادی دارد.
- در بدن موجودهای زنده عامل حیات با عناصر شیمیایی ارتباطی نزدیک برقرار می کند.
- عامل حیات جان دارد و مولد حرکت و انرژی است و بدون وجود آن حرکت وانرژی قابل تصور نیست.
- کلیه فعل و انفعال های حیاتی و روانی را در موجودهای زنده، الزاما عامل حیات هم آهنگ و کنترل می کند.
- عامل حیات تمامیت موجودهای زنده را حفظ می کند.
- عامل حیات دارای علم، شعور و آگاهی است و ماده، آگاهی و شعور ندارد.
- عامل حیات مسؤول حفظ و ادامه قانون مداری در فعل و انفعال های زیستی و روانی است.
- عامل حیات هدفداراست و موجب هدفداری در تمام فعل و انفعال های زیستی و روانی و در کل موجود زنده می شود.
- عامل حیات به خداوند وابسته است و خود به خود استقلال ندارد.
- عامل حیات موجب بروز جنبه هایی مشترک میان تمام موجودهای زنده می گردد.
مي توان عامل حيات را به الكتريسيته تشبيه نمود. الكتريسيته در تماس با ابزار هاي مختلف، آنها را فعال مي كند، ولي خود نيز “هويت مخصوص خود” را دارد. عامل حيات، تمام سلولها، بافتها و به طور كلي تمام “اورگانيسم” را فعال مي كند، و تمايلاتي را ايجاد مي كند، كه در روان شناسي اسلامي به نام “شهوت” ناگزاري مي گردد. “هويت خالص” عامل حيات، بدون تماس با ملكول، مشخصات اختصاصي مربوط به خود دارد، كه در روان شناسي اسلامي، به نام “فطرت” نامگزاري مي گردد.
جریان های اصلی روانی
علي(ع) ساختار شخصيت انسان را مركب از دو عامل “عقل” و “شهوت” معرفي مي كند.
دو فرآیند متفاوت و متضاد روانی فوق، ذاتی و غیر اکتسابی هستند . جریان روانی فطرت، دارای هدف های کمال گرایانه است، در صورتی که جریان شهوت نماینده انگیزه های غریزی می باشد. هر دو جریان، دارای انرژی اختصاصی می باشند و جمع جبری نیروی آن ها، اراده آزاد انسان را شکل می دهد. همین اراده است که موجب می شود، یکی از دو جریان، تضعیف یا تقویت شود. تقویت یکی از دو جریان، موجب غلبه و حاکمیت آن بر جریان دیگر می گردد.
سازمان شخصیتی فرد بر حسب این که کدام یک از جریان های فوق غالب و کدام یک مغلوب گردند، شکل می گیرد. بنا بر آموزش های اسلامی برای دست یابی به حاکمیت شخصیت و غلبه بر جریان دیگر، مادام العمر جنگی تمام عیار، بین این دو عامل وجود دارد که به تعبیر پیامبر اسلام(ص) جنگ عقل فطری با شهوت، به نام “جهاد اکبر” نامیده می شود.
علی(ع) ضمن تاکید بر این که سازمان شخصیتی انسان از دو جزء ترکیبی مذکور ساخته شده است، معتقد است اگر انسان بتواند عقل فطری(فطرت) خود را بر شهوت حاکمیت بخشد، از فرشتگان برتر است. ولی اگر شهوت غلبه نماید و حاکمیت پیدا کند، انسان از حیوان پست تر می شود، و انسان در این حال،در بعد حیوانی خود تثبیت می گردد.
نمودار شماره 1- ساختار شخصیت، هدف زندگی و مسیر حرکت در انسان دارای خودکنترلی
پیامبر اسلام(ص) اعلام می فرماید که کشمکشی دایمی بین دو جریان عقل فطری(فطرت) و شهوت بر قرار است. او این کشمکش را یک جنگ حقیقی تعبیر می فرماید و می افزاید که جنگ بین این دو، حتی از جنگ بین دو گروه دشمن نیز شدید تر است.
ایده
نمودار شماره2-نمودارشخصيت، هدف زندگي و مسير حركت در يك انسان فاقد خود كنترلي
حالت غیر قابل قبول و انحرافی شخصیت انسان، به هنگامی به وجود می آید که جریان شهوت در اثر عوامل مختلف، عقل فطری( فطرت) را ضعیف گرداند و در نتیجه، بر آن غلبه یابد. در این حال شخصیت فاقد خود کنترلی به وجود می –آید(نمودار شماره2).
اکثریت مردم، همواره در حال نوسان بین رشد و سقوط می باشند که خود به علت فعل و انفعال های بین عقل فطری(فطرت) و شهوت می باشد. این گروه ممکن است در پایان عمر در حال حاکمیت عقل فطری(فطرت) بر شهوت باشند و در نتیجه فرد دنیا را در حال رشد ترک کند. این روند را می توان به نام” سیر نوسانی خوش عاقبت” نام گزاری کرد. همچنین امکان دارد که پس از یک سیر نوسانی، در پایان زندگی، جریان شهوت بر عقل فطری(فطرت) حاکمیت یابد و در نتیجه فرد در حالت سقوط، دنیا را ترک کند. این روند را می توان به نام “سیر نوسانی بد عاقبت” نام گزاری نمود(نمودارشماره3).
نمودار شماره3-فعل و انفعال هاي جريان هاي رواني انسان در طول زندگي
نمودار شماره4- سیستم های اساسی زندگی انسان محاط در سیستم ایدئولژی توحیدی
راه دستيابي به رشد، ” انجام تکلیف در برابر خداوند، یا حرکت در دایره یا سیستم توحیدی” می باشد(نمودار شماره4).
از دیدگاه روان شناسی اسلامی، رشد و شکوفایی فطرت، تنها در صورتی تحقق می یابد که انسان دارای مذهب توحید باشد و طبق قوانین توحیدی عمل کند. به عبارت دیگر برای دست یابی به رشد، لازم است تمام سیستم ها و مدارهای اساسی زندگی انسان در داخل سیستم یا مدار توحیدی محاط باشند.و انسان در تمام مدارهای فوق، فعال باشد.(نمودارشماره4).
براي بررسي كامل جنبه هاي فوق، به كتاب “بررسي مقدماتي روان شناسي اسلامي براي دانشجويان، كه توسط همين نويسنده نگاشته شده و در سال 1388 توسط دانشگاه علوم پزشكي مشهد انتشار يافته است مراجعه كنيد.شما مي توانيد اين كتاب و ساير كتابهاي مؤلف سايت را با پست سفارشي دريافت كنيد. در صورت تمايل از طريق پست الكترونيك سايت با ما تماس بگيريد:E-mail:hosseinisab@gmail.com