دکتر سید ابوالقاسم حسینی
استاد روان پزشکی
دانشگاه علوم پزشکی مشهد
مكانيسم هاي تضعيف فطرت
لغات کلیدی: تسویل، هوای نفس، شهوت(جهل)، تضعیف فطرت، حلقه معیوب.
خلاصه مقاله
حركت در مسير شهوت كه منجر به حاكميت آن مي گردد، به صورت ناخودآگاه به او تحميل مي گردند. در حقيقت در اين حال انسان از فعل و انفعالات و فرآيندهایي كه در مسير سقوط و به ضرر خود او انجام مي شوند آگاهي ندارد و تمام اين فعل وانفعالات را به نفع خويش تصور مي نمايد. بديهي است انسان در اين حال قصد ندارد كه به صورت عمدي به خود ضرر بزند و عامل تمام اين عوارض، حاكميت جريان شهوت مي باشد. به علت ناخودآگاه بودن جریان شهوت، به نام “جهل” نامگزاری شده است.
تمهيدات و مكانيسم هایي را كه توسط هوای نفس مورد استفاده قرار مي گيرند و در نتيجه فطرت وعقل فطري را تضعيف مي نمايند، تنها در صورت حاكميت شهوت(هواي نفس) بر فطرت (عقل فطري) زمينه بروز مي يابند و درحالي كه انسان زير حاكميت عقل فطري قرار دارد، علي رغم امكان بروز وسوسه هاي آن ها زمينه اي براي بروز نمي يابند و در انسان هایي كه هرگز حاكميت شهوت بر فطرت در آن ها وجود ندارد (معصومان) به هيچ وجه مشاهده نمي شوند. بنابراين راه پيش گيري و كنترل آن هااقدام برایبیداری و انتباه فرد و كوشش جهادي براي حاكميت عقل بر شهوت وتداوم اين حاكميت مي باشد.
بايد توجه داشت تمامي این مکانیسم ها ناشي از هواي نفس و قدرت يافتن آن می باشند كه به صورتحلقه معيوبي وارد عمل مي شوند
باوجود آن كه فطرت، قدرت تشخيص بين نفع و ضرر را دارد، و داراي انرژي است و تمايل فزاينده به كمال دارد، چرا در بعضي موارد مشاهده مي كنيم كه انسان به سمت سقوط و برخلاف منافع خويش سير مي نمايد؟
آموزش هاي اسلامي، انسان را داراي دو دشمن بزرگ مي دانند كه موجب تضعيف فطرت وعدم کارآیی آن و در نتيجه سقوط فرد می گردند. در نتيجه باید علت انحراف انسان را در تمهيداتي كه اين دو به طور مشترك به كار مي برند جستجو نمود. نقطه نظرهاي اسلامي در مورد دشمني هواي نفس با جريان فطرت وعقل فطري، در صفحات قبل مطرح شدند. در مورد دشمني شيطان، به عنوان يك عامل خارجي كه بنابر آموزش هاي اسلامي واقعيت قطعي دارد، در آيات متعددي از قرآن هشدارهایي جلب توجه مي نمايند كه ما فقط به يك هشدار بسنده مي كنيم كه مي گويد “ شيطان دشمن شما است، شما هم او را دشمن داريد”(فاطر:6).
تمهيدات و مكانيسم هایي را كه توسط دوعامل فوق مورد استفاده قرار مي گيرند و در نتيجه فطرت وعقل فطري را تضعيف مي نمايند، تنها در صورت حاكميت شهوت(هواي نفس) بر فطرت (عقل فطري) زمينه بروز مي يابند و درحالي كه انسان زير حاكميت عقل فطري قرار دارد، علي رغم امكان بروز وسوسه هاي آن ها زمينه اي براي بروز نمي يابند و در انسان هائي كه هرگز حاكميت شهوت بر فطرت در آن ها وجود ندارد (معصومان) به هيچ وجه مشاهده نمي شوند. بنابراين راه پيش گيري و كنترل آن هااقدام برایبیداری و انتباه فرد و كوشش جهادي براي حاكميت عقل بر شهوت وتداوم اين حاكميت مي باشد. بر همين اساس با بررسي قرآن مجيد و ساير متون اسلامي، اينجانب 65 مكانيسم تضعيف فطرت را كشف نموده ام كه به صورت زير مطرح مي شوند و در يك بررسي عميق تر شايد بتوان به تعداد آن ها افزود.
1 – مكانيسم تسويل
تسويل با معناي زينت دادن، نيكو جلوه دادن، ساده جلوه دادن، كوچك جلوه دادن، فريب دادن و خدعه كردن، وسوسه كردن، مورد استفاده قرار گرفته است.
اين عنوان در چند آيه از قرآنمجيد، به عنوان مكانيسم انحراف از راه راست مورد استفاده قرار گرفته است(یوسف:83،طه:96).به عنوان مثال می توان به آیه18 سوره یوسف اشاره کرد که از زبان یعقوب علیه السلام خطاب به فرزندان می فرماید:”قال بل سولت لکم انفسکم امرا:گفت(چنین نیست)بلکه نفس های شما کارتان را به نظرتان نیکو وانمود.
علامه طباطبائي(رض) در تفسير اين آيات، تسويل را با مفهوم وسوسه كردن و مطلب را مبهم كردن و خدعه نمودن بكار برده است.
در بعضي آموزشهاي ديگر نيز “تسويل” به عنوان مكانيسم بروز سركشي از دستورات الهي، و انجام كارهایي كه به وسيله او ممنوع اعلام شده اند، معرفي شده است.
آموزشهاي اسلامي كه در آنها مكانيسم تضعيف فطرت و در نتيجه عدم انجام دستورات الهي و برعكس اقدام به اعمال انحرافي مطرح شده اند، بسيار زياد هستند و مي توان تحقيق گسترده اي را در مورد انواع مختلف تسويل كه به عنوان عامل و انگيزه رفتارهاي فردي و اجتماعي مطرح شده اند انجام داد. بايد در نظر داشت كه اين مكانيسم به طور مشترك توسط هواي نفس به عنوان دشمن داخلي و شيطان به عنوان دشمن خارجي مورد استفاده قرار مي گيرد و
درهر مورد اگر فطرت از رشد كافي برخوردار باشد مي تواند در مقابل اين انگيزه ها مقاومت نمايد.
امام سجاد(ع) در طي آموزش هايي كه در صحيفه سجاديه مطرح مي نمايند مكانيسم هاي مختلفي را كه شيطان براي انحراف و به سقوط كشانيدن انسان مورد استفاده قرار مي دهد بيان مي نمايند و از جمله به مكانيسم فوق اشاره
مي نمايند. در اين آموزش ها ايشان روش هايي را هم كه در مقابله با تسويل مؤثر مي باشند ذكر مي كنند. پيدايش آگاهي، اقدام به كنترل خود، به كار بردن كيد متقابل با او، دور كردن او به وسيله انجام اعمال صالح، بي خيال نبودن و توجه به وجود دشمن، برنامه ريزي براي مخالفت با شيطان و خود را در پناه خدا قرار دادن و از او كمك خواستن، هشدار هايي هستند كه مي توان از مضامين اين آموزش ها براي بي اثر كردن تسويلات نفساني و شيطاني استفاده نمود(صحیفه سجادیه، دعای17 ص121).
2-مكانيسم تزیين
مكانيسم ديگري كه در قرآنمجيد و ساير آموزش هاي اسلامي در مورد تضعيف فطرت و انحراف آن و كشانيده شدن انسان به سقوط مطرح شده است مكانيسم تزیين است .
علامه طباطبايي(رض) تزیين را با مفهوم زينت دادن باطل و فريب دادن و در نتيجه وادار كردن به كار مورد نظر، استفاده مي كند.
در اين مورد نيز هواي نفس، به عنوان يك انگيزه داخلي و شيطان به عنوان يك عامل خارجي هر دو به يك صورت عمل مي نمايند. در آيه 39 سوره حجر آمده است. : قل رب بما اغويتني لازینّن لهم في الارض يعني شيطان امور باطل و زشتي ها را از راه ميل و رغبتي كه عواطف بشري به آنهادارد، در نظر انسان زينت مي دهد و به همين وسيله او را گمراه مي كند. علامه طباطبايي(رض) ضمن تاكيد بر اين مطلب در تفسير آيه فوق، به عنوان مثال، زنا را كه يكي از گناهان مي باشد به عنوا ن مثال ذكر مي نمايد . اقدام به زنا، به علت تمايل غريزي انسان مي باشد، وقتي مكانيسم تزیين نيز وارد عمل شود، به تدريج زشتي آن كاسته مي شود و فرد به خوبي آن حكم مي كند و آن را انجام مي دهد.
3-تطويع يا آماده كردن و پذيرش تدريجي
در اين مكانيسم شهوت به صورت تدريجي وارد عمل مي شود تاكل شخصيت را براي انجام كار مورد نظر خود آماده نمايند. مفهوم فوق در قرآنمجيد در مورد قتل هابيل توسط قابيل مورد استفاده قرار گرفته است. د رآيه 30 سوره مائده آمده است: فطوعت له نفسه قتل اخيه.
علامه طباطبایي(رض) به نقل از راغب، معناي فوق را در مورد تطويع به كار مي برد و برداشت زير را مي توان از تفسير ايشان استفاده كرد:
عمل اطاعت و فرمانبرداري ظاهرا به صورت ناگهاني انجام مي شود ولي عامل به وجود آمدن حالت اطاعت، كه مكانيسم تطويع و آماده كردن باشد به صورت تدريجي انجام مي پذيرد. به اين معني كه دل را با با وسوسه ها و انگيزش هاي
پي در پي، به كار مورد نظر نزديك مي سازد. استاد آية فوق را به صورت زير معني مي كند: دلش رام او شد و فرمانش را در باره قتل برادر تدريجا پذيرفت.
تطويع به معناي تسهيل نيز استفاده شده است و قاموس قرآنآية فو را چنين معني مي كند “نقسش قتل برادر را برايشان آسان كرد”
همچنين مفهوم فوق به معناي زينت دادن و رام شدن نيز آمده است.
برای مطالعه بیشتر در این مورد، به کتاب “بررسی مقدماتی روان شناسی اسلامی برای دانشجویان” که در سال 1388 توسط دانشگاه علوم پزشکی مشهد انتشار یافته داست، مراجعه کنید. در صورت تمایل به دریافت کتاب فوق و سایر انتشارات این سایت، با ما تماس بگیرید:
E-mail: hosseinisab@gmail.com