سازمان شخصیت انسان
از دیدگاه مکتب روان شناسی اسلامی
لغات کلیدی
عامل حيات ، فطرت، فطرت اصلي، فطرت تبعي، عقل فطري،عقل تجربي، شهوت، هواي نفس، نفس لوامه، نفس مطمئنه، نفس اماره، قلب، قلب سليم، قلب معكوس، قلب منكوس، رشد، مكانيسم هاي تضعيف فطرت.
خلاصه مقاله
دو فرآیند متفاوت و متضاد روانی، به نام های فطرت و شهوت، در انسان فعالیت می کنند که هر دو ذاتی و غیر اکتسابی هستند. جریان روانی فطرت، دارای هدف های کمال گرایانه است؛ در صورتی که جریان شهوت نماینده انگیزه های غریزی می باشد. هر دو جریان، دارای انرژی اختصاصی می باشند و جمع جبری نیروی آن ها، اراده آزاد انسان را شکل می دهد. همین اراده است که موجب می شود، یکی از دو جریان، تضعیف یا تقویت شود. تقویت یکی از دو جریان، موجب غلبه و حاکمیت آن بر جریان دیگر می گردد.
سازمان شخصیتی فرد بر حسب این که کدام یک از جریان های فوق غالب و کدام یک مغلوب گردند، شکل می گیرد. بنا بر آموزش های اسلامی برای دست یابی به حاکمیت شخصیت و غلبه بر جریان دیگر، مادام العمر جنگی تمام عیار، بین این دو عامل وجود دارد که به تعبیر پیامبر اسلام(ص) جنگ عقل فطری با شهوت، به نام جهاد اکبر نامیده می شود.
سازمان شخصیت از دیدگاه مکتب روان شناسی اسلامی، از دو عامل اصلی به نام عقل و شهوت تشکیل شده است. عقل دارای دو بعد به نام “عقل مطبوع” و”عقل مسموع” می باشد.
عقل مطبوع یا عقل طبیعی با عنوان های “عقل فطری”،” فطرت” و “وجدان” نیز مطرح می گردد. عقل مسموع با عنوان های مترادف “عقل تجربی” و “عقل اکتسابی” نیز به کار می رود و نتیجه کار دستگاه اعصاب مرکزی است. با توجه با این که عقل تجربی، روند و کار ثابت دارد، در حقیقت فعل و انفعال های روانی انسان، برآیند نیروی عقل فطری و شهوت می باشند.
جریان های اصلی روانی
دو فرآیند متفاوت و متضاد روانی، به نام های فطرت و شهوت، در انسان فعالیت می کنند که هر دو ذاتی و غیر اکتسابی هستند .
جریان روانی فطرت، دارای هدف های کمال گرایانه است. در صورتی که جریان شهوت نماینده انگیزه های غریزی می باشد. هر دو جریان، دارای انرژی اختصاصی می باشند و جمع جبری نیروی آن ها، اراده آزاد انسان را شکل می دهد. همین اراده است که موجب می شود، یکی از دو جریان، تضعیف یا تقویت شود. تقویت یکی از دو جریان، موجب غلبه و حاکمیت آن بر جریان دیگر می گردد.
سازمان شخصیتی فرد بر حسب این که کدام یک از جریان های فوق غالب و کدام یک مغلوب گردند، شکل می گیرد. بنا بر آموزش های اسلامی برای دست یابی به حاکمیت شخصیت و غلبه بر جریان دیگر، مادام العمر جنگی تمام عیار، بین این دو عامل وجود دارد که به تعبیر پیامبر اسلام(ص) جنگ عقل فطری با شهوت، به نام جهاد اکبر نامیده می شود.
علی علیه السلام ضمن تاکید بر این که سازمان شخصیتی انسان از دو جزء ترکیبی مذکور ساخته شده است، معتقد است اگر انسان بتواند عقل فطری(فطرت) خود را بر شهوت حاکمیت بخشد، از فرشتگان برتر است. ولی اگر شهوت غلبه نماید و حاکمیت پیدا کند، انسان از حیوان پست تر می شود
و انسان در این حال،در بعد حیوانی خود تثبیت می گردد.
شهوت کنترل نشده و حاکم بر عقل فطری،همان هوای نفس می باشد. در این حال، شهوت و هوای نفس دو لغت مترادف می باشند. علی ع جریان شهوت کنترل نشده یا هوای نفس را یک جریان متضاد با عقل فطری(فطرت) معرفی
میکند. پیامبر اسلام (ص) اعلام میفرماید که کشمکشی دایمی بین دو جریان عقل فطری(فطرت) و شهوت بر قرار است. او این کشمکش را یک جنگ حقیقی تعبیر می فرماید و می افزاید که جنگ بین این دو، حتی از جنگ بین دو گروه دشمن نیز شدید تر است.
حالت ایده آل شخصیت در انسان دارای خود کنترلی (متقی)، جلب توجه می کند که جریان شهوت تحت نفوذ و کنترل جریان فطرت قرار می گیرد و به وسیله عقل تجربی با دنیای خارج ارتباط بر قرار می کند.
حالت غیر قابل قبول و انحرافی شخصیت انسان، به هنگامی به وجود می آید که جریان شهوت در اثر عوامل مختلف، عقل فطری( فطرت) را ضعیف گرداند و در نتیجه، بر آن غلبه یابد. در این حال شخصیت فاقد خود کنترلی به وجود می آید.