دكتر سيد ابوالقاسم حسيني
استاد روان پزشكي
دانشگاه علوم پزشكي مشهد
بررسی نیازهای انسان از دیدگاه روان شناسی اسلامی
لغات کلیدی: احتیاج، تفکر سیستمی،خود کنترلی،سلامتی(عافیت)، هدایت،
اهداف آموزشی
بعد از مطالعه و یادگیری این مقاله شما می توانید:
1- متفاوت بودن نیازها، انگیزه ها و تمایلات انسان را در حالت حاکمیت شهوت و فطرت بیان کنید.
2- از سعادت ابدی به عنوان مهمترین نیاز انسان دفاع کنید.
3- نظر آبراهام مزلو را در مورد نقش نیازها در بروز اختلالات روانی واکنشی ذکر کنید.
4- نیاز های انسان را بر اساس آیات قرآن و تفسیر علامه طباطبایی ذکر کنید.
5- ابعاد سلامت را از دیدگاه امام سجاد(ع) بیان کنید.
6- نظر مسیح(ع) را در مورد واگزاری مجروح به حال خود بیان کنید.
7- طبقه بندی کلی نیازها را بر اساس جریان های اصلی روانی ذکر کنید.
8- نظر امام صادق(ع) را در مورد نیازهای ناشی از شهوت بیان کنید.
9- رهنمود پیامبر اسلام(ص) را در مورد نیاز انسان به نان، و ارتباط آن با سایر نیاز ها را بیان کنید.
10- نظر پیامبر اسلام(ص) را در موردفوریت نیاز انسان به ازدواج بیان کنید.
11- از شهوت به عنوان انگیزه ذاتی رفتار دفاع کنید.
12- از نیاز به لذت به عنوان پیش نیاز سایر نیازها دفاع کنید.
13- معیار لازم را برای اقدام به مجازات اسلامی در مورد زنا بیان کنید.
14- مفهوم “کفاف” را شرح دهید و نقش آن را در زندگی سالم ذکر کنید.
15- مهمترین نیاز را برای شکوفایی فطرت ذکر کنید.
16- مفاهیم”ذکر”، “اطمینان خاطر” و “زندگی تیره و تار: معیشت ضنک” را تعریف کنید.
17- از خود کنترلی به عنوان نیاز اصلی رشد انسان دفاع کنید.
18- انگیزه اصلی انسان برخوردار از خود کنترلی را بیان کنید.
19- از سلامت معنوی به عنوان مهمترین نیاز انسان دفاع کنید.
خلاصه مقاله
علامه طباطبایی معتقد است که نیاز های انسان در آیات 82-78 سوره شعراء به خوبی تبیین شده اند. در آیات فوق، چنین آمده است:
همان کسی که مرا آفرید، و پیوسته مرا راهنمایی می کند. و کسی که مرا غذا
می دهد و سیراب می کند؛ و هنگامی که بیمار شوم مرا شفا می دهد.
علامه نسبت دادن هدایت را به خداوند متعال، تعبیری می داند؛ که دلیل آن همراه خود اواست؛ زیرا وقتی خلقت از جانب خدااست، تدبیر امور و از آن جمله، هدایت نیز از جانب او است. استاد، با استفاده از روند آیه مزبور، مفهوم “هدایت” را مفهومی مطلق می داند که شامل “هدایت به سوی منافع دنیوی و اخروی، هر دو می گردد. در مجموع، معنای آیه مزبور را به صورت زیر، مطرح
می کند:”خدای تعالی کسی است که مرا آفرید، و لا یزال مرا هدایت می کند، و همواره و از روزی که مرا خلق کرده است به سوی سعادت زندگیم راهنمایی کرده و همواره آن را ادامه خواهد داد. امام صادق(ع) پیام های ناشی از محرکین داخلی ناشی از شهوت را که قسمت مهمی از فعالیت های دستگاه اعصاب مرکزی را به وجود می آورند، به عنوان عوامل لازم برای حفظ حیات انسان و به عنوان الطاف الهی بر بشر معرفی می نماید. بنابراین، عوامل فوق، خود به خود موجب سقوط انسان نیستند و فقط در صورتی که انسان به آنها استقلال و حاکمیت دهد و نسبت به کنترل آنها توسط جریان فطرت اقدام ننماید موجب سقوط او خواهند شد.
مقدمه
از آن جا که عقل فطری(فطرت) و شهوت کنترل نشده یا هوای نفس، ضد یکدیگرند، انسان با حاکمیت فطرت و انسان با حاکمیت شهوت، در حقیقت دو تیره جداگانه و ضد یکدیگر هستند. بر این اساس، نیازها و انگیزه ها وتمایلات آنها مختلف و در بیشتر موارد، متضاد با یکدیگر می باشند. البته انسان با حاکمیت فطرت، نیز دارای نیاز و انگیزه و تمایل غریزی و شهوانی
می باشد و دو تیره فوق، دارای جنبه های مشترک نیز هستند، که عینا مانند جنبه های مشترک میان انسان و حیوان می باشند. به عبارت دیگر می توان گفت: “انسان با حاکمیت شهوت” در “بعد حیوانی” تثبیت شده است و “انسان با حاکمیت فطرت” دارای مشخصه های انسانی است.
مفهوم نیازها هم در روان شناسی و هم در بهداشت روانی، مورد بحث قرار
می گیرد. به منظور جلوگیری از تکرار مطالب، ما سعی می کنیم، جنبه های “تکوینی” را در روان شناسی و “جنبه های تشریعی” را در بهداشت روانی، مورد بحث قرار دهیم. البته باید توجه داشت که با هر گونه برنامه ریزی، الزاما درجاتی از تکرار، رخ خواهد داد. ما در مواردی که جنبه هایی از بهداشت روانی نیازها را در بحث روان شناسی، مطرح می کنیم، نهایت کوشش را خواهیم نمود تا از آن، نتایج روان شناختی استخراج کنیم.
نکته مهمی که در این بررسی باید مورد توجه باشد، تعداد افرادی است که مقوله نیاز ها به آنها مربوط می شود. به عبارت دیگر، همه جوامع بشری در تمام طول عمر، با آن درگیر هستند؛ و بنا بر اعتقاد موحدان جهان، دیدگاه انسان در مورد نیاز ها بر زندگی ابدی او اثر می گذارد و مهمترین نیاز انسان یعنی ” سعادت ابدی” با مدیریت او بر نیازهای خود ارتباط دارد.
آبراهام مزلو(Araham Maslow) اساس تئوری خود را تنها بر بررسی نیازها گذاشته و معتقد است، مسئله اساسی در روان شناسی انسان، “موضوع نیاز ها” می باشد وتظاهرات روانی واکنشی، به علت برآورده نشدن یک یا چند نیاز از نیازهای اصلی یا تکاملی به وجود می آیند و این تظاهرات را اختلال های ناشی از کمبود نیازها معرفی می کند. او معتقد است، به همان ترتیب که کمبود (Deficiency) بعضی از عناصر و مواد، منجر به بروز علایم بدنی و بیماری های اختصاصی می شوند و به عنوان مثال کمبود آهن، موجب بروز کم خونی، کمبود ید، موجب بروز گواتر و کمبود هرکدام از ویتامین ها علایم اختصاصی ایجاد می نمایند، کمبود یک یا چند نیاز، نیز می تواند موجب بروز تظاهرات روانی واکنشی گردد. به منظور پیش گیری، باید سعی نمود نسبت به ارضای نیازها اقدام نمود و در درمان نیز باید توجه کرد که کدام نیاز ارضا نشده واز طریق ارضای آن، نسبت به ازبین بردن علایم اقدام نمود.
طبقه بندی نیاز ها توسط آبراهام مزلو و هرم نیاز های او با واقعیت، تطبیق
می نماید و می تواند موردتایید روان شناسی اسلامی باشد. علاوه بر این محقق، نیازهای انسان، توسط اغلب مکاتب روان شناسی، مورد بررسی واقع شده است. در این مقاله ما سعی می کنیم، نیاز های ناشی از شهوت و نیاز های ناشی از فطرت را بررسی کنیم؛ و بعد روند این نیازها را در یک انسان برخوردار از خود کنترلی و یک انسان فاقد خودکنترلی و در حالت نوسان این دو نیرو بررسی کنیم . بالاخره به مقوله اساسی دین الهی در مورد نیازها خواهیم پرداخت، و نیاز های یک انسان را که هدف او دست یابی به سعادت دنیوی و اخروی هر دو می باشد، از دیدگاه روان شناسی اسلامی بررسی می کنیم. به طور طبیعی این پژوهش دو هدف زیر را برآورده می سازد:
1-طبقه بندی نیازهای انسان را از دیدگاه روان شناسی اسلامی.
2- جنبه های کاربردی در ابعاد زیستی،روانی، اجتماعی و معنوی.
اعتراف می کنیم که پرداختن به این موضوع عمیق، ازعهده یک گروه کوچک بر نمی آید و لازم است اساتید حوزه و دانشگاه در این مورد وقت و انرژی کافی صرف کنند.
براي مطالعه متن اصل مقاله به كتاب”بررسي مقدماتي روان شناسي اسلامي براي دانشجويان” از انتشارات دانشگاه علوم پزشكي مشهد(1388) مرhجعه فرماييد. در صورت تمايل به دريافت كتاب با پست سفارشي با ما تماس بگيريد:
E-mail; hosseinisab@gmail.com