دکتر سید ابوالقاسم حسینی استاد روان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد
امام خمینی (رض)رسانه های عمومی کشور را به عنوان یک دانشگاه بزرگ مطرح ساختند . واقعا اگر این پیام به خوبی دریافت می شد نتایج پر باری عاید مردم ما می گردید و زمینه خوبی برای ارایه برنامه های آموزشی و فرهنگی به سایر کشورها مخصوصا کشورهای اسلامی فراهم می شد.
در این که رسانه های ما در ضمن بیش از ربع قرن که از پیروزی انقلاب اسلامی می گذرد، در این مورد موفق بوده اند یا خیر؟ خود موضوعی است که به طور رسمی باید توسط نمایندگان سه قوه یا مجلس شورای اسلامی مورد پژوهش و ارزیابی قرار گیرد.
وجدان آگاه مردم ما نیز ارزیابی اختصاصی خود را می نماید و کلیه مسئولان هر برنامه و در سلسله مراتب اداری این سیستم های فراگیر، در پیشگاه خداوند نیز ارزیابی و به تناسب با خلوص نیت و ارشاد نسبت به جامعه یا خدای نا کرده جنبه های معکوس آن، جزای متناسب، دریافت خواهند نمود که مسیر آن ها را تا ابد مشخص خواهد نمود.
چنان چه رهنمود حضرت امام(رض) را به عنوان یک اصل تلقی کنیم، باید تمام ضوابط دانشگاهی به طور متناسب در صدا و سیما و سایر رسانه های ما ملحوظ شوند، و اگر به هر علت نخواهند یا نتوانند این پیش نهاد را در تمام برنامه های صدا و سیما پیاده نمایند ،لا اقل به صورت نمونه و آزمایشی از هر کدام از رسانه ها یک برنامه را به آموزش های الزامی عمومی اختصاص دهند وبرنامه پیشنهادی را در آن پیاده کنند.
منظور از آموزش های الزامی عمومی آموزش هایی هستند که در جنبه های مختلف زندگی یک انسان مورد نیاز می باشند.
اینک انسان به عنوان موجودی که دارای جنبه های زیستی،روان شناختی،اجتماعی و معنوی می باشد معرفی می گردد.
یقینا هر کدام از ما در هر چهار بعد فوق نیاز های آموزشی خاصی داریم که در صورت یادگیری و کار برد آن ها، در زندگی دنیوی و اخروی موفق خواهیم بود، و در صورت عدم یادگیری و عدم کاربرد آن ها، هم در دنیا و هم در آخرت زیان خواهیم کرد.
متاسفانه در حال حاضر در هیچ جا این آموزش ها به ما ارایه نمی شوند و امیدواریم با هدایت الهی و بیداری مسئولان، این آموزش ها مدون گردند و در سرتاسر جهان به صورت نظری و عملی تدریس شوند.
مردم ما وسایل ارتباط جمعی را مظهر و تجلی گاه تحقق فرهنگ اسلامی تلقی می کنند که باید در خدمت تعلیم و تربیت کلیه اقشار جامعه باشد و در مجموع موجب رشد همه جانبه آن ها گردد.
از آن جا که این رسانه ها، نقش مجتمع علمی فرهنگی و تربیتی را ایفا می کنند،
مسئولیت خطیر تامین محتوای آموزشی نسل های امروز و فردای جامعه را بر دوش دارند. در این روند جوانان موقعیت شاخصی دارند ، زیرا اصلی ترین قشر آینده ساز رشد و شکوفایی فرهنگی، اقتصادی و سیاسی این کشور خواهند بود.
وظیفه همه ما این است که این محیط های مقدس را از هر گونه شایبه ناپاکی و مفاسد اجتماعی و آثار فرهنگ های منحط بیگانه پاک نماییم وبا پرداختن به امر به معروف و نهی از منکر در سالم سازی محیط دخالت کنیم. در صورتی که این
مجاهده انجام شود، دست یابی به دانشگاه سراسری و دست یابی به رشد همه جانبه دور ازانتظار نخواهد بود.
مردم ما به حق با توجه به همه مخارجی که در این راه پرداخته اند نمی توانند
سسیتم هایی را تحمل نمایند که به نام اسلام و انقلاب اسلامی فعالیت کنند و هنوز شوایبی از فرهنگ های پوچ و فاسد بیگانه در آن ها به چشم بخورد.با توجه به این که مهمترین سیستم وسایل ارتباط جمعی ما مستقیما زیرنظارت مقام معظم رهبری اداره می شود و مسئول آن توسط ایشان انتخاب می گردد،مسئولیت این دستگاه واقعا زیاد است. لازم است نمایندگان سه قوه واقعا به تکالیف نمایندگی خود عمل کنند تا به خواست خدا کلیه برنامه های آن مورد تایید اسلام باشد و برنامه ها به صورتی تهیه شوند که در صورت صدور آن ها به سایر کشور ها موجب بیداری وجدان عمومی و گرایش آن ها به توحید شود.
در این مقاله من سعی خواهم کرد روش تهیه برنامه را به منظور امکان ارزیابی آن ارایه کنم و امیدوارم گوش های شنوایی که همواره در این سیستم ها وجود دارند،این پیام را عملی سازند و نگارنده نیز آمادگی دارد در این مورد هم فکری کند.
نکته بسیار مهمی که لازم است برآن تاکید شود این واقعیت است که اینک در آموزش و پیاده کردن بهداشت، این امر به ثبوت رسیده و توسط کارشناسان سازمان جهانی بهداشت اعلام شده است، که بهداشت چیزی نیست که بتوان آن را به مردم تزریق کرد. بلکه در سیاست گزاری، برنامه ریزی، اجرا و نظارت برنامه های بهداشتی، مردم باید همکاری کامل داشته باشند، و در غیر این صورت بهداشت فراگیر نخواهدشد(1). پیشنهادی هم که به صورت این مقاله ارایه می گردد، کوششی برای ایجاد سلامت بدنی،روانی، اجتماعی و معنوی می باشد و باید از سیاست فوق بهره مند شود.
هدف کلی اسلام و زمینه های موجود
خداوند متعال هدف قرآن را دست یابی به رشد معرفی می کند “یهدی الی الرشد” (2). وجود فطرت پاک در تمام انسان ها مخاطب همه سیستم های تبلیغی ما واز جمله رسانه ها هستند و بنا به تعبیر امام خمینی (رض) و علامه طباطبایی(ره)تمام آموزش های الهی برای شکوفایی فطرت و دست یابی انسان به رشد می باشند.(4-3)
آموزش های الزامی برای دست یابی به رشد
هر کدام از ما در رشته تخصصی خود آموزش هایی را دریافت می کنیم و رشد نیز یک مقوله تخصصی می باشد که لازم است ضوابط آن تدوین و تدریس شوند. خوشبختانه هم اکنون در دانشگاه ها محتوای آموزش بر اساس اهداف آموزشی تدوین می گردند. به این معنا که اهداف آموزشی تدوین می گردند و محتوای آموزش طوری تنظیم می شود تا اهداف آموزش را بر آورده سازد. لازم است
در این جا اهداف اموزشی به طور اجمال مطرح شوند.
بر اساس مطالب فوق،هدف اصلی ما دست یابی به رشد است. ساترلند یکی از محققان ” روان شناسی تبلیغ” می گوید: اگر کالای شما به اندازه یک پر کاه از رقیبتان برتر باشد، مطمئن باشید که شما برنده بازار هستید.(5) حالا باید وضع خودمان را ارزیابی کنیم.
نتیجه پذیرش اسلام ، رشد ابد ونتیجه کار مخالفان آن سقوط ابد است. با قدرت می توان اعلام کرد که فاصله نتایج بین دو طرز تفکر از به علاوه بی نهایت تا منهای بی نهایت می باشد . حال باید ببینیم چه گونه می توانیم مردم خودمان و مردم جهان را متقاعد کنیم تا رشد ابد را بپذیرند واز سقوط ابد فاصله بگیرند؟
از دیدگاه روان شناسی ، فرایند های روانی اصلی انسان به سه فرایند زیر تقسیم می شوند:
1- شناخت
2- عواطف
3- رفتار
در حقیقت در تمام فعالیت های تبلیغی اسلامی ما باید بر روی سه فرایند فوق کار کنیم تا با تایید الهی بتوانیم در این مورد توفیق یابیم. به عبارت دیگر راهکار اقدام های ما باید بر اساس اصلاح شتاخت، عواطف و رفتنار خلاصه شوند.
مخاطبان خود را والا ترین انسان بدانیم
شاید کلید اصلی در ارتباط با دیگران از دیدگاه روان شناسی اسلامی این است که ما خودمان را برتر از آن ها احساس نکنیم .بلکه بر عکس همه مردم را از خودمان برتر و والاتر بدانیم.
دستور العمل زیر با مختصر اختلافی توسط حضرت علی و امام رضا علیهما السلام ارایه شده است:
علی علیه السلام معیار های ایده آل سلامت روانی(داشتن تعقل) رادر 10 معیار به صورت زیر خلاصه می کند:
1- مردم از کفر و شرارتش در امان می باشند.
2- به نیکی وهدایتش امیدوارند.
3- زیادی دارایی خود را می بخشد.
4- زیادی گفتار خود راکنترل می کند.
5- بهره او از دنیا به مقدار قوتش می باشد.
6- تا زنده است از دانش سیر نمی شود.
7- ذلت و با خدا بودن را بر عزت و با خدا نبودن ترجیح می دهد.
8- نیکی اندک دیگران را زیاد می شمارد.
9- نیکی بسیار خود را اندک می شمارد.
10-همه مردمان را از خود بهتر و خود را از همه بدتر می داند و این تمام مطلب است. (8-7)
ماکس ساترلند پیامی را در مورد روان شناسی تبلیغ به صورت زیر مطرح می کند
مصرف کننده “یک فرد ابله “نیست.او همسر شمااست.زنان ما، شوهران ما و فرزندان ما جملگی در زمره مصرف کنندگانند. یک فرد مصرف کننده یک فرد کند ذهن نیست،مصرف کننده من و شماییم(5)
پس به طور خلاصه لازم است با توجه به کرامتی که همه انسان ها براساس وجود فطرت پاک در خود دارند، به آن ها احترام بگذاریم و سعی کنیم بسیار مؤدبانه ابدی بودن آن ها را گوشزد کنیم. برای آن ها روشن کنیم که راه دست یابی به سعادت ابدی، تنها یادگیری، پذیرش وپیاده کردن آخرین آموزش هایی است که توسط خداوند برای انسان ارسال شده اند، و خداوند متعال در مقطع زمانی که ما در آن زیست می کنیم جز پیاده کردن دین اسلام، هیچ دینی را از هیچ کس نمی پذیرد(8).
لزوم مشخص کردن اهداف آموزشی
خوشبختانه هم اکنون در دانشگاه های کشور،دروس مختلف بر اساس برنامه ریزی و مشخص کردن اهداف آموزشی مطرح می شوند . لازم است این روش در آموزش های عمومی جامعه در تمام سطوح و مخصوصا در دانشگاه سراسری صدا و سیما مورد استفاده قرار گیرد.
به منظور شروع برنامه وآشنایی گروه هایی که کمتر با برنامه فوق، کار کرده اند، به طور اجمال این روش شرح داده می شود.یقینا برای استفاده کامل از این برنامه، به آموزش های گسترده تر نیاز وجود دارد که می توان از معاونت های آموزشی دانشگاه ها استفاده نمود.
اهداف آموزشی
گام اول در یک برنامه ریزی آموزشی، مشخص کردن اهداف آن است.در اکثر موارد نیاز اجتماع مهمترین عامل تعیین کننده در انتخاب یک هدف آموزشی است. ممکن است اجتماع در زمان آموزش،دانش مورد نظر برایش لازم نباشد ودر آینده بر حسب بروز شرایط اختصاصی نیاز به آن احساس شود. به طور طبیعی تشخیص این که چه چیزی نیاز اجتماع است
منوط به تجربه،واقع بینی و دور اندیشی فراوان است.زیرا تمیز نیاز های حقیقی از نیاز های کاذب و آگاهی از نیاز هایی که در اثر تحولات اجتماعی به وجود می آیند کار ساده ای نیست وخود به دانش و تجربه کافی نیازمند است.
میگر یکی از کارشناسان آموزش می گوید”اگر مطمئن نباشید که به کجا می روید ، بسیار احتمال دارد که از جای دیگری سر در بیاورید و حتی ندانید که کجا هستید؟(9)
اهداف آموزشی به اهداف کلی و اهداف اختصاصی طبقه بندی می شوند.
منظور از اهداف کلی آموزشی عبارت است از کلیه فراگیری ها و توانایی هایی که فراگیرنده در پایان دوره آموزشی خواهد داشت. این اهداف باید به صورت توانایی های فراگیرنده در پایان دوره بیان شوند.(9)
به عنوان مثال فراگیرنده پس از مشاهده یک فیلم راجع به پیامبر اسلام(ص) باید بتواند وقایع کلی زندگی ایشان بیان کند.
گام دوم پس از تعیین اهداف کلی آموزشی،مشخص کردن اهداف اختصاصی می باشد. منظور از این اهداف این است که به طور دقیق وتا حد امکان به صورت عینی و قابل لمس آن چه را که یادگیرنده در پایان دوره آموزشی باید فرا گیرد، تعریف کنیم.به عبارت دیگر اهداف آموزشی نمود های رفتاری دارند. کلمات زیر معمولا در این مورد به چشم می خورند:
“باید بتواند بیان کند، شرح دهد،بنویسد، ترسیم کند“(9)
به عنوان مثال فیلم ذکر شده در مورد پیامبر اسلام(ص)باید به نوعی ارایه شود که بیننده،با مشاهده آن بتواند هدف اصلی پیامبر(ص) وراه کارهای مورد استفاده ایشان را بیان کند.موانع موجود بر سر راه و راه حل های اختصاصی برای مقابله با آن ها را ذکر کند. جنبه های عملی فیلم را که می تواند در زندگی هر انسان و از جمله خود او مورد استفاده( الگو گیری) قرار گیرد بیان نماید.
این مرحله از حساسیت ودشواری ویژه ای برخوردار است.
تعریف دقیق اهداف آموزشی به صورت رفتارهای ویژه عینی امکان به کارگیری استراتژی های مناسب را فراهم می آورد،و به هنگام ارزیابی می دانیم چه چیز باید مورد بررسی قرار گیرد؟
به منظور امکان ارزیابی اهداف اختصاصی آموزشی،ارایه یک متن آموزشی ضروری است.این متن می تواند یک فیلم، یک سخنرانی ،لوح فشرده، کتاب یا مقاله باشد. این متن معیار ارزیابی می باشد ولازم است حد اقل نمره قابل قبول، بر اساس ارزیابی کار فراگیر با این معیار مشخص شود.
امام موسی بن جعفر علیه السلام معیار های علم آموزی را به زبان ساده بیان می نماید که می تواند و باید به عنوان دستورالعمل اساسی ما درتمام جنبه های آموزشی واز جمله صدا و سیما باشد:
سزاوارترین علم بری تو آن است که کار تو جز به آن وسیله شایسته نگردد.
واجب ترین کار برای تو آن است که نسبت به انجام آن مسئول هستی.
لازم ترین علم برای تو آن است که تو را به صلاح و فساد قلب(سازمان روانی) تو راهنمایی نماید.
علمی پسندیده ترین عاقبت را فراهم می آورد که علم تو را در حال حاضر افزایش دهد. پس به علمی که جهلش به تو ضرری نمی رساند نپرداز واز علمی که ترک آن، جهل تو را افزایش می دهد غافل مشو(10).
در دستور العمل فوق ، آموزش های الزامی و لزوم پرداختن به آن ها مورد تاکید قرارگرفته است.
علی علیه السلام بر لزوم افزایش آگاهی های دینی تاکید می کند و چنین می بینیم:
هر گاه آگاهی یافتی پس در دین خدا تحصیل دانایی کن(11).
علی علیه السلام از مردی که می خواست تجارت کند، پرسید: آیا آگاهی دینی یافته ای؟ آن مرد پاسخ داد بعضی از جنبه های آن را فراگرفته ام .
ایشان با تحکم او را مخاطب می سازد و می گوید: وای بر تو. انسان اول باید به فقه بپردازد و بعد تجارت را شروع کند. زیرا اگر کسی به خرید و فروش بپردازد و از حرام و حلال سؤال نکند به ربا می افتد.(12)
برخورد عقلانی ومنطقی
علی علیه السلام علت بعثت پیامبران الهی رابه صورت زیر بیان می نماید:
پس خدای تعالی پیامبران خود را در بین آنان بر انگیخت وایشان راپی در پی می فرستاد تا عهد و پیمان خدا را که جبلی آن ها بود بطلبند و به نعمت های فراموش شده (توحید فطری) یاد آوری کنند واز راه تبلیغ با ایشان گفتگو نمایند(با برهان سخن گویند) و ذخایر عقلانی آن ها راشکوفان نمایند و آیاتقدرت را به ایشان نشان دهند.(13)
طرز برخورد، روش پیاده کردن، و اهداف کلی آموزش در فرازهای فوق خلاصه شده اند.
آموزش های الزامی به عنوان یک تکلیف عقلی و شرعی
آموزش های الزامی تنها به عنوان تکلیف شرعی مطرح نمی شوند، بلکه جنبه عقلانی دارند. به عنوان مثال، آموزش های قبل از ازدواج، اینک به صورت آموزش های الزامی، قبل از ازدواج در بعضی از کشور های جهان آموزش داده می شوند و شرکت کنندگان بعد از دیدن این دوره می توانند اقدام به ازدواج بنمایند.
بررسی وضع موجود
در حال حاضر( حد اقل تا ان جا که من اطلاع دارم) در هیج جا برنامه پیشنهادی پیاده نمی شود ویا محدود می باشد. چنان چه این برنامه مورد تایید مقامات مسئول قرار گیرد، به منطور جبران مافات لازم به صورت سریعی بررسی های مقدماتی برای تدوین اهداف کلی و اختصاصی در رشته های مورد نیاز انجام شوند و در ضمن اجرا، کاستی های هر برنامه کشف و مرتفع گردند.کلیه سخنرانی ها، فیلم ها و سناریو ها و…. باید بر اساس این دستور العمل شکل گیرند و هر کدام نیازهای الزامی قشر خاص یا مقطع سنی خاص را برطرف سازند.
به عبارت دیگر به هنگام پیشنهاد یک فیلم، نمایشنامه، سناریو و حتی یک سخنرانی ، لازم است اهداف آموزشی و اختصاصی آن قید شوند و مشخص باشد که نیاز های آموزشی کدام گروه اجتماعی را بر طرف می کند و مربوط به کدام مقطع سنی می باشد و به اصطلاح طرح درس نوشته شود.در گروه کارشناسی تایید کننده و به هنگام ارزیابی نیز باید اهداف آموزشی کلی و اختصاصی کنترل شوند.
با تدوین نیازها و اهداف آموزشی گروه های مختلف جامعه، امکان کشف بد آموزی هایی که به علت ناآگاهی بعضی از دست اندرکاران و یا نفوذ بعضی ا زافراد مغرض وابسته به تفکر غربی به وجود می آیند ،بیشتر خواهد شد.
خوشبختانه امکانات وسیعی هم اکنون وجود دارند که می توانند در پیاده کردن طرح همکاری کنند و عملا نهاد خاص و یا اعتبار ویژه مورد نیاز نیست. همه نظام هایی وابسته به امر به آموزش همگانی و مربوط به امر به معروف ونهی از منکر از جمله نهاد های زیر،می توانند و لازم است به طور جدی وارد عمل شوند.
صدا وسیما
مساجد،حسینیه ها و سایر مراکز فرهنگی
مدارس و دانشگاه ها
واحد های اختصاصی امر به معروف و نهی از منکر مانند سازمان تبلیغات اسلامی و دفتر تبلیغات اسلامی.
لزوم همکاری بخش خصوصی
اگرچه بعضی از نهادهای فوق، غیر دولتی می باشند، ولی امکان فعالیت وسیع بخش خصوصی وجود دارد. بخش خصوصی می تواند با دایر کردن کانون های فرهنگی و در یافت مجوز رسمی از وزارت ارشاد، مسئولیت آموزش های الزامی را به عهده گیرد و بابت انجام آ ن، حق التدریس دریافت کند. البته لازم است دست اندرکاران آن ها قبلا در کارگاه های اختصاصی شرکت نمایند و دوره مربوط به آن را بگذرانند.
در حال حاضر از امکانات فوق به نفع آموزش های الزامی استفاده نمی شود، و لازم است در این مورد برنامه ریزی شود، و به تدریج همه مراکز اسلامی به صورت مراکز آموزش های الزامی در آیند، و هر کدام نسبت به ارایه یکی از آموزش های مورد نیاز، آمادگی یابند.
برای دست یابی به این هدف بسیار والا مقتضی موجود و مانع مفقود است، وهر کدام از صاحب نظران می توانند و باید به عنوان یک تکلیف شرعی یک واحد آموزش الزامی را فعال کنند و یا در آن شرکت مستقیم داشته باشند.انشاء الله.
بدیهی است پس از آماده شدن کامل آموزش های الزامی، این آموزش ها می توانند و باید در برنامه های مقاطع مختلف تحصیلی در آموزش و پرورش و دانشگاه ها قرار گیرند.
آموزش های الزامی برای برخورد با مواقع بحرانی
یکی از جنبه های بسیار مهم آموزش های الزامی، تدوین این آموزش ها برای برخورد در مواقع بحرانی است.مقاطعی از زندگی مانند شروع تحصیل، تغییر مقاطع تحصیلی، شروع کار،ازدواج، طلاق، بیماری خود و یا یکی از بستگان یا دوستان و به طور کلی در تمام مواردی که به نوعی تغییری خاص در زندگی رخ می دهند، نیاز به آموزش های اختصاصی دارند که باید برای آن ها برنامه ریزی شود.
نقش رسانه های تصویری در نمایش جنبه های عملی آموزش های الزامی
رسانه های تصویری، امکانات وسیع و نقش بارزی در نشان دادن طرز برخورد در تمام طول زندگی و از جمله موقعیت های بحرانی دارند و باید به بهترین وجهی این مسؤلیت عظیم را انجام دهند.
لزوم دریافت پیام اصلی آموزشی و تربیتی زندگی معصومان و شاگردان درجه اول مکتب انبیا و زبدگان جوامع بشری و خودداری از پرداختن به حواشی
ما خوشبختانه در مقطعی زندگی می کنیم که مواد خام برای تدوین آموزش های الزامی در طیف وسیعی وجود دارند و وظیفه ما تمرکز فکر به این موضوع و تدوین آن می باشد. در این مورد، بیرون زدن نسخه های حیات بخش قرآن مجید برای زندگی بشر، بررسی زندگی پیامبران الهی و سایر معصومان علیهم السلام ، بیرون زدن محاسن عملی گفتار معصومان وتجزیه وتحلیل آن ها از منابع بسیار قوی در این مورد می باشند. کار استاد شهید مطهری(رض) در این مورد قابل تقدیر است و باید ادامه یابد(14).
به نظر می رسد با توجه به تاکید پیامبر اسلام ص بر لزوم شناخت نفس، روان شناسی اسلامی(15) و اصول بهداشت روانی(16) که قوانین دست یابی به رشد و سعادت را به ما آموزند باید در مقوله آموزش های الزامی قرار دارند. چنان چه دو مقوله مذکوربه صورت فیلم یا سناریو درآیند، پیام های آن ها برای تمام افراد جامعه قابل درک خواهد بود. یقینا یادگیری اصول دین واحکام عملی اسلام که در زندگی روزمره مورد نیاز می باشند نیز در این زمره جای می گیرند. در شرایط ایده آل لازم است تمام آموزش های الزامی توسط متخصصان رشته های مختلف علمی در حوزه و دانشگاه تدوین شوند و ضمن یک برنامه ریزی جامع به تمام قشرهای جامعه آموزش داده شوند.
منابع
1- کمیته تخصصی سازمان جهانی بهداشت: روی کرد جدید به آموزش بهداشت در مراقبت های اولیه بهداشت. انتشارات دفتر هماهنگی برنامه های آموزش بهداشت وزارت بهداشت.(ترجمه سیمین حکمت و همکاران) 1983 ص22-8
2- قرآن مجید سوره 72 ایه 2
3- علامه محمد حسین طباطبایی:تفسیر المیزان.انتشارات محمدی1362( ترجمه محمد باقر موسوی)ج11ص316
4-امام خمینی: طلب و اراده.مرکز انتشارات علمی فرهنگی .ص7-153
5- ساترلند: روان شناسی تبلیغ
6- کلینی:اصول کافی.انتشارات اسلامیه سال انتشار ندارد( ترجمه سید جواد مصطفوی) ج1 ص22
7- حرانی علی بن الحسین: تحف العقول. انتشارات اسلامیه. 1400ه ق( ترجمه علی اکبر غفاری) ص467
8- قرآن مجید سوره آل عمران آیه19
9- ژ.ژ. گیلبرت: راهنمای آموزش برای تعلیم بهداشت کاران.انتشارات مرکز نشر دانشگاهی تهران.1364 (ترجمه دکتر کیومرث ناصری- دکتر فریدون ارفع)صص18-3
10-شیخ عباس قمی: انوار البهیه ص191
11- آمدی:غررالحکم.انتشارات دانشگاه تهران .ج3ص141
12- دعائم الاسلام ج2ص16. مستدرک وسائل ج13ص247
عوالی اللئالی ج3ص201
13- نهج البلاغه:ج1ص24
14- استاد شهید مرتضی مطهری: داستان راستان . جلد اول و دوم .شرکت سهامی انتشار،1351
15- دکتر سید ابوالقاسم حسینی: روان شناسی اسلامی برای دانشجویان. انتشارات دانشگاه علوم پزشکی مشهد. 1380
16- دکتر سید ابوالقاسم حسینی: اصول بهداشت روانی. انتشارات آستان قدس رضوی چاپ پنجم 1385